زانوی دونده (Patellofemoral Pain Syndrome) یکی از شایع‌ترین مشکلاتی است که در میان ورزشکاران و به ویژه دوندگان دیده می‌شود. این مشکل اغلب به دلیل فشارهای مکرر بر روی مفصل زانو به وجود می‌آید و می‌تواند درد و ناراحتی زیادی در جلوی زانو و اطراف کاسه زانو ایجاد کند.
البته بیماری زانوی دونده تنها مخصوص دوندگان حرفه‌ای نیست، بلکه افرادی که فعالیت‌های فیزیکی زیادی انجام می‌دهند یا به طور مکرر در وضعیت بدنی نامناسب قرار دارند نیز در معرض این مشکل هستند. درک دلایل بروز این عارضه و شناخت علائم آن نقش مهمی در مدیریت و پیشگیری از این آسیب دارد.
آناتومی زانو
زانو بزرگ‌ترین مفصل بدن و یکی از پیچیده‌ترین آن‌ها است. این مفصل از چندین ساختار مختلف تشکیل شده است که هر کدام نقش خاصی در حرکت و عملکرد آن دارند:
استخوان‌ها:
1-انتهای پایین استخوان فمور: این استخوان به عنوان قسمت بالایی مفصل زانو شناخته می‌شود.
2-انتهای بالای استخوان تیبیا: این استخوان بخش پایینی مفصل زانو است.
3-کشکک زانو (پاتلا): استخوانی کوچک که در جلوی زانو قرار دارد و در حرکت مفصل نقش دارد.
4-لیگامان‌ها: در زانو، چهار لیگامان اصلی وجود دارد که به استخوان‌ها متصل می‌شوند و مانند طناب‌های محکم عمل کرده و استخوان‌ها را در جای خود نگه می‌دارند.
غضروف‌ها:
1-غضروف مفصلی (Articular cartilage): این غضروف سطح انتهای فمور، سطح خشک زانو و زیر کشکک را پوشش می‌دهد. این غضروف به حرکت صاف استخوان‌ها در هنگام حرکت کمک می‌کند.
2-مینیسک‌ها (Menisci): دو دیسک C شکل در مفصل زانو قرار دارند که به عنوان ضربه‌گیر عمل می‌کنند و از آسیب به غضروف‌ها جلوگیری می‌کنند. یکی در طرف خارجی زانو (lateral) و دیگری در طرف داخلی زانو (medial) قرار دارد.
تاندون‌ها:
1-تاندون چهارسر ران: این تاندون عضلات جلوی ران را به کشکک زانو متصل می‌کند.
2-تاندون کشکک زانو: این تاندون کشکک زانو را به تیبیا متصل می‌کند و در حرکت زانو موثر است.
3-پاتلار رتیناکولا (Patellar retinacula): این ساختارها از تاندون چهارسر ران به تیبیا متصل می‌شوند و به ثابت نگه داشتن کشکک زانو کمک می‌کنند.
مایع مفصلی و سینوویوم:
سینوویوم: یک لایه نازک از بافت است که سطح مفصل زانو را پوشش می‌دهد. سینوویوم مقداری مایع تولید می‌کند که به روان‌سازی غضروف‌ها و حرکت نرم‌تر مفصل کمک می‌کند.
تمامی این ساختارها به حرکت نرم و بدون درد زانو کمک می‌کنند و هرگونه آسیب به یکی از این اجزا می‌تواند منجر به مشکلاتی در عملکرد و درد زانو شود.
زانوی دونده چیست؟
زانوی دونده که با نام علمی سندروم درد پاتلوفمورال شناخته می‌شود، عارضه‌ای است که باعث درد در ناحیه جلوی زانو و اطراف کاسه زانو (کشکک یا پاتلا) می‌شود. این درد معمولاً زمانی ایجاد می‌شود که سطح زیرین کاسه زانو بر اثر فشارهای مکرر و حرکت‌های نادرست به استخوان ران (فمور) ساییده می‌شود.
زانوی دونده یکی از رایج‌ترین مشکلات زانو است و حدود ۲۵ تا ۴۰ درصد از کل اختلالات زانو را شامل می‌شود. عواملی مانند ناهنجاری‌های ساختاری در زانو، ضعف عضلات اطراف زانو، کفش نامناسب یا تکنیک نادرست دویدن می‌تواند احتمال بروز این عارضه را افزایش دهند.
زانوی دونده چگونه ایجاد می‌شود؟
کشکک زانو، استخوانی در جلوی مفصل زانو است که به حرکت عضله چهارسر کمک کرده، از زانو محافظت می‌کند و در عین حال نقش مهمی در حمایت از عضلات، تاندون‌ها و لیگامان‌ها دارد.
به طور طبیعی، پاتلا در شیار مخصوص خود در فمور قرار دارد و با خم و راست کردن زانو به نرمی در این فضا می‌لغزد. اما وقتی عضلات اطراف زانو به ویژه عضلات چهارسر ران ضعیف یا ناهماهنگ باشند، پاتلا نمی‌تواند به طور درست در شیار خود حرکت کند. این حرکت نادرست باعث ایجاد فشار و اصطکاک اضافی بر روی سطح پاتلا و فمور می‌شود و در نتیجه درد ایجاد می‌شود.
زانوی دونده بیشتر در چه افرادی دیده می‌شود؟
این عارضه در میان دوندگان، دوچرخه سواران، ورزشکاران، کارمندان اداری و افرادی که برای مدت طولانی می‌نشینند، شایع است. همچنین، این سندروم در ورزشکارانی که شدت تمرینات خود را به طور ناگهانی افزایش می‌دهند یا فعالیت‌ها را با فرم نامناسب انجام می‌دهند، بیشتر دیده می‌شود.
دلایل زانوی دونده
علت دقیق زانوی دوندگان به طور کامل مشخص نیست، اما برخی عوامل و شرایط می‌توانند در بروز این مشکل نقش داشته باشند. دلایل اصلی این عارضه عبارتند از:
- ضعف عضلات ران: ضعف در عضلات ران به خصوص عضلات چهارسر که مسئول حرکت و ثبات زانو هستند، می‌تواند باعث عدم تراز کشکک زانو و ایجاد درد شود. همچنین، سفتی این عضلات می‌تواند تنش اضافی روی زانو ایجاد کند و باعث زانو درد شود.
- عدم تعادل عضلانی: عدم تعادل در گروه‌های عضلانی مختلفی که به کشکک زانو متصل می‌باشند، به ویژه عضلات چهارسر ران می‌تواند باعث ناهماهنگی در حرکت پاتلا بر روی استخوان ران شود و فشار بیشتری به زانو وارد کند.
- فشار و حرکات تکراری: انجام مکرر فعالیت‌هایی مانند دویدن، پریدن یا بالا رفتن از پله‌ها فشار زیادی بر کاسه زانو وارد می‌کند و به مرور باعث زانو درد می‌شود.
- تکنیک نادرست در تمرینات: استفاده از تکنیک‌های نامناسب در فعالیت‌های ورزشی مانند دویدن یا تمرینات سنگین بدون رعایت فرم صحیح بدنی می‌تواند منجر به سندروم زانوی دونده شود.
- افزایش ناگهانی در شدت یا مدت تمرینات: اگر افراد به طور ناگهانی شدت یا مدت تمرینات ورزشی خود را افزایش دهند، بدن و به ویژه زانوها ممکن است نتوانند به خوبی با این تغییرات تطابق پیدا کنند و در نتیجه زانوی دونده ایجاد شود.
- عوامل آناتومیکی در زنان: به دلیل ساختار آناتومیکی پاهای زنان، احتمال ابتلا به زانوی دونده در آن‌ها دو برابر مردان است.
- ناهنجاری‌های ساختاری: عواملی مانند پای پرانتزی، کف پای صاف یا عدم تراز صحیح مفاصل، می‌توانند بر نحوه حرکت کاسه زانو تاثیر بگذارند و منجر به زانوی دونده شوند.
علائم زانوی دونده
علائم زانوی دونده معمولاً شامل موارد زیر است:
- درد در جلوی زانو یا اطراف کاسه زانو: این درد شایع‌ترین علامت این مشکل محسوب می‌شود و اغلب در هنگام انجام فعالیت‌هایی مانند دویدن، پریدن یا بالا و پایین رفتن از پله‌ها تشدید می‌شود.
- دردی که با نشستن طولانی مدت بدتر می‌شود: افرادی که دچار سندروم زانوی دونده هستند، ممکن است بعد از نشستن طولانی مدت با زانوهای خم، احساس درد و ناراحتی کنند. زیرا زمانی که زانو در حالت خم شده قرار می‌گیرد، فشار بیشتری به ساختارهای اطراف کاسه زانو وارد می‌شود، به ویژه زمانی که عضلات اطراف زانو ضعیف یا سفت هستند.
- شنیدن صدای ترک در زانو: هنگام خم و راست کردن زانو، ممکن است صداهای خفیف یا حس ساییدگی در زانو احساس شود. زیرا زمانی که کشکک زانو در شیار استخوان ران به طور صحیح حرکت نمی‌کند، ممکن است در مسیر حرکت خود به بافت‌های اطراف فشار بیاورد یا اصطکاک ایجاد کند. این فشار و اصطکاک باعث ایجاد صداهای مختلفی می‌شود که می‌تواند به صورت ترکیدن، ساییدگی یا صدای تق تق هنگام حرکت زانو شنیده شود.
اگر زانوی دونده درمان نشود چه عوارضی دارد؟
اگر زانوی دونده (PFPS) درمان نشود، ممکن است مشکلات مختلفی به وجود آید. با گذشت زمان، درد ممکن است شدیدتر شود و به طور مداوم یا در هنگام انجام فعالیت‌های فیزیکی تشدید شود. این موضوع می‌تواند کیفیت زندگی فرد را تحت تأثیر قرار دهد و فعالیت‌های روزمره را محدود کند.
از طرفی درد و مشکل در حرکت زانو می‌تواند منجر به تغییر در نحوه راه رفتن و وضعیت بدن شود. این تغییرات ممکن است فشار اضافی به مفاصل و عضلات دیگر مانند مفاصل ران، مچ پا، کمر و شکم وارد کند و باعث ایجاد مشکلات جدیدی مانند درد در این نواحی یا آسیب‌های دیگر شود.
تشخیص زانوی دونده
تشخیص زانوی دونده معمولاً از طریق ترکیبی از تاریخچه پزشکی، معاینه فیزیکی و گاهی اوقات آزمایش‌های تصویربرداری انجام می‌شود. پزشک ابتدا از شما سوالاتی درباره علائم و دردهایی که تجربه کرده‌اید می‌پرسد. در این مرحله اطلاعاتی نظیر زمان شروع درد، فعالیت‌هایی که درد را تشدید می‌کنند (مثل دویدن، پریدن یا بالا و پایین رفتن از پله‌ها) و عواملی که ممکن است درد را کاهش دهند جمع‌آوری می‌شوند.
همچنین پزشک با بررسی وضعیت زانو، حرکت کاسه زانو و نحوه عملکرد عضلات اطراف زانو به تشخیص زانوی دونده می‌پردازد. در طول معاینه، پزشک ممکن است زانو را در زوایای مختلف حرکت دهد تا ببیند آیا در هنگام حرکت کشکک زانو، درد یا صدای غیرطبیعی وجود دارد یا نه.
در برخی موارد برای تأیید تشخیص یا رد مشکلات دیگر، پزشک ممکن است از آزمایش‌های تصویربرداری مانند رادیوگرافی (X-ray) یا MRI استفاده کند. با این حال، زانوی دونده بیشتر از طریق معاینه فیزیکی تشخیص داده می‌شود و آزمایش‌های تصویربرداری معمولاً لازم نمی‌باشد.
با استفاده از این روش‌ها، پزشک می‌تواند تشخیص دهد که آیا شما دچار سندروم زانوی دونده هستید یا خیر و بهترین روش‌های درمان را برای شما پیشنهاد کند.
روش‌های درمان زانوی دونده
درمان زانوی دونده به طور عمده شامل روش‌هایی است که به کاهش درد، تقویت عضلات اطراف زانو، بهبود حرکت کشکک و پیشگیری از آسیب‌های بیشتر کمک می‌کنند. روش‌های درمانی معمولاً به صورت ترکیبی و در کنار یکدیگر منجر به تسکین درد و بازگشت به فعالیت‌های روزمره می‌شوند. در ادامه به مهم‌ترین روش‌های درمان زانوی دونده می‌پردازیم:
1-روش RICE
روش RICE یکی از روش‌های ساده و مؤثر برای درمان زانوی دونده است و شامل موارد زیر می‌باشد:
- استراحت: استراحت یکی از مهم‌ترین مراحل درمان است، زیرا به زانو اجازه می‌دهد تا از هرگونه فشار و استرس اضافی رهایی یابد. این کار به جلوگیری از تشدید التهاب و آسیب‌های بیشتر کمک می‌کند. با این حال، این استراحت باید به گونه‌ای باشد که عضلات اطراف زانو ضعیف نشوند. در صورت نیاز، می‌توانید فعالیت‌های سبک‌تری مانند پیاده روی آرام یا حرکات کششی ملایم انجام دهید، اما باید از هرگونه فعالیت که باعث درد یا بدتر شدن وضعیت شود، پرهیز کنید.
- یخ: قرار دادن کیسه یخ یا کمپرس سرد روی زانو به مدت ۲۰ دقیقه هر سه تا چهار ساعت یکبار به کاهش التهاب و درد کمک می‌کند (یخ را مستقیماً روی پوست نگذارید؛ آن را در حوله یا پارچه بپیچید).
- فشار: بستن زانو با باند کشی فشاری می‌تواند به کاهش ورم و جریان خون اضافی در زانو کمک کند. باند را باید طبق دستور پزشک استفاده کنید. این مرحله به پشتیبانی از مفصل زانو کمک می‌کند و احساس راحتی بیشتری ایجاد می‌کند.
- ارتفاع: زانو را بالاتر از سطح قلب نگه دارید. می‌توانید با قرار دادن بالش یا وسیله نرم دیگر زیر زانو آن را بالا بیاورید. با نگه داشتن زانو در سطح بالاتری نسبت به سطح قلب، مایع اضافی از ناحیه زانو تخلیه شده و از تجمع آن جلوگیری می‌شود. این امر به کاهش فشار روی زانو و کاهش التهاب کمک می‌کند.
2-فیزیوتراپی
تقویت عضلات چهارسر ران و افزایش انعطاف‌پذیری آن‌ها به حمایت از زانو و حرکت صحیح آن کمک می‌کند. فیزیوتراپی شامل تمرینات و تکنیک‌هایی است که عضلات اطراف زانو را تقویت کرده و به بهبود حرکت کشکک زانو کمک می‌کنند.
در جلسات فیزیوتراپی تمرینات به طور خاص برای کاهش درد و التهاب در ناحیه زانو طراحی می‌شوند و می‌توانند فشار اضافی روی مفصل را بردارند. همچنین، فیزیوتراپی به کاهش تنش عضلانی و اسپاسم‌ها کمک کرده و با تسکین درد، فرد را قادر می‌سازد تا به فعالیت‌های روزمره خود بازگردد.
به این ترتیب فیزیوتراپی در درمان زانوی دونده نقش حیاتی دارد، چرا که علاوه بر کاهش درد و التهاب به بهبود عملکرد زانو و پیشگیری از آسیب‌های بیشتر کمک می‌کند.
3-دارو درمانی
دارو درمانی برای درمان زانوی دونده به کاهش درد، التهاب و تسکین علائم کمک می‌کند. معمولاً داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی (NSAIDs) برای کاهش التهاب و تسکین درد در مراحل اولیه درمان تجویز می‌شوند.
در صورتی که درد شدید باشد یا با NSAIDs کنترل نشود، پزشک ممکن است داروهای مسکن قوی‌تر یا پمادهای ضد درد موضعی را توصیه کند. همچنین، در موارد خاص و در صورتی که التهاب مزمن وجود داشته باشد، ممکن است پزشک تزریق استروئید به مفصل زانو را پیشنهاد کند تا التهاب شدید کاهش یابد.
البته باید توجه داشت که دارودرمانی به تنهایی نمی‌تواند درمان قطعی برای سندروم زانوی دونده باشد و معمولاً در کنار روش‌های دیگر درمانی مانند فیزیوتراپی و تغییرات در فعالیت‌های ورزشی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
4-استفاده از زانوبند
استفاده از زانوبند می‌تواند به ثابت نگه داشتن زانو، مچ پا یا ساق پا و کاهش فشار بر مفصل زانو کمک کند. این ابزار حمایتی می‌تواند از زانو حمایت کرده و درد را به ویژه در هنگام فعالیت‌های جسمانی کاهش دهد. نوع زانوبند باید با مشورت پزشک انتخاب شود.
استفاده از زانوبند معمولاً در مراحل اولیه درمان برای کاهش درد و حمایت از زانو پیشنهاد می‌شود، اما به تنهایی نمی‌تواند جایگزین درمان‌های دیگر مانند فیزیوتراپی باشد.
5-جراحی
اگر علیرغم درمان‌های غیرجراحی درد همچنان ادامه یابد، جراحی ممکن است تجویز شود. البته جراحی برای درمان زانوی دونده بسیار نادر است و فقط زمانی پیشنهاد می‌شود که درد شدید باشد و درمان‌های دیگر مؤثر نباشند.
این روش‌ها به طور کلی برای درمان زانوی دونده بسیار مؤثر هستند و بهبود قابل توجهی در بسیاری از موارد حاصل می‌شود.
فیزیوتراپی چگونه به درمان زانوی دونده کمک می‌کند؟
فیزیوتراپی زانو برای درمان این عارضه شامل تمرینات ورزشی برای تقویت عضلات لگن، چهارسر ران و سایر عضلات و رباط‌های اطراف زانو است تا درد کاهش یابد و عملکرد مفصل بهبود پیدا کند. درمان معمولاً با تمرینات سبک شروع می‌شود و به تدریج سنگین‌تر می‌شود.
استفاده از تکنیک‌هایی مانند کینزیوتیپینگ برای تسکین موقت درد و حمایت از تراز صحیح کشکک زانو در حین حرکت از دیگر عواملی است که سبب موفقیت فیزیوتراپی در درمان زانوی دونده شده است. همچنین منوال تراپی برای کشش رباط‌ها و عضلات سفت اطراف کشکک و ران از دیگر روش‌های مؤثری است که به بهبود حرکت و اصلاح تراز کشکک کمک می‌کند.
در صورت وجود مشکلات در پا، ارتزها می‌توانند برای تنظیم بهتر تراز پا و زانو توسط فیزیوتراپیست تجویز شوند. همچنین، آموزش الگوهای حرکتی صحیح برای جلوگیری از حرکت‌هایی که درد زانو را تشدید می‌کنند و همچنین تقویت عضلات مرکزی بدن برای کاهش فشار بر مفصل زانو از دیگر جنبه‌های درمان فیزیوتراپی هستند.
به طور کلی، فیزیوتراپی نقش حیاتی در درمان زانوی دونده دارد و بدون آن، درمان ممکن است به تأخیر بیافتد یا کامل نباشد.
پیشگیری از زانوی دونده
برای پیشگیری از زانوی دونده برخی از اقدامات می‌توانند مؤثر باشند. در ادامه به چند راهکار مهم برای پیشگیری از این بیماری اشاره میکنیم:
- افزایش تدریجی فعالیت بدنی: اگر قصد شروع یک ورزش جدید یا برنامه تمرینی دارید، بهتر است به تدریج شدت و مدت زمان فعالیت خود را افزایش دهید. این کار به بدن شما اجازه می‌دهد تا به تدریج به فشارهای فیزیکی عادت کند و از آسیب‌های ناگهانی جلوگیری شود.
- استفاده از تجهیزات حمایتی مناسب: هنگام انجام ورزش یا فعالیت‌های بدنی، استفاده از تجهیزات حمایتی مناسب می‌تواند به جلوگیری از آسیب به زانو کمک کند. این تجهیزات می‌توانند شامل زانوبند، کفش‌های مناسب و دیگر لوازم مرتبط با ورزش باشند.
- اجتناب از ادامه فعالیت در صورت درد: اگر در طول فعالیت یا پس از آن درد در زانو احساس کردید، نباید به اجبار به فعالیت ادامه دهید. “ادامه دادن فعالیت با وجود درد” می‌تواند باعث تشدید آسیب شود و روند درمان را پیچیده‌تر کند.
- استراحت و بازیابی مناسب: بعد از فعالیت‌های فیزیکی شدید به بدن خود زمان استراحت و بازیابی بدهید. این کار کمک می‌کند تا عضلات و مفاصل شما به درستی ترمیم شوند و از بروز آسیب‌های جدید جلوگیری شود.
- گرم کردن و کشش قبل از فعالیت: پیش از شروع ورزش یا تمرینات فیزیکی، بدن خود را با گرم کردن و کشش آماده کنید. به ویژه عضلات چهارسر ران باید به خوبی کشیده و گرم شوند تا از بروز آسیب‌های احتمالی جلوگیری شود.
- سرد کردن بعد از فعالیت: پس از اتمام ورزش یا فعالیت بدنی، مهم است که بدن خود را سرد کرده و دوباره کشش دهید تا عضلات و مفاصل شما آرام شوند و از سفتی یا آسیب جلوگیری شود. با رعایت نکات فوق می‌توانید احتمال ابتلا به این مشکل را کاهش دهید.
